Elf van Elf is voor veel Venlonaren een magische datum. De start van het Vastelaovesseizoen wordt steeds grootschaliger gevierd. Is dat eigenlijk altijd zo geweest? Wat gebeurde er in het verleden op deze dag? En, wat misschien nog wel belangrijker is, waarom vieren we juist op elf november het begin van Vastelaovend? Waar ligt de basis van deze datum?
Tekst: Rob Buchholz |Beeld: Leon Vrijdag en Gemeentearchief
In drie delen komt het verhaal achter deze dag aan bod. Vandaag, in het eerste deel, gaan we uitgebreid in op de symboliek van het getal 11. Morgen de Venlose historie uit lang vervlogen tijden: vanaf de oprichting van Jocus tot eind jaren zeventig. Bij het laatste deel – dat op maandag 11 november hier is te lezen – belichten wij de groei van het feest. Een aanpak waarvan de basis ligt bij een ludieke actie in 1980.
Getal van dwazen
We beginnen dus met het algemene verhaal over de oorsprong van het getal elf en de datum van elf november. Het is belangrijk dat juist in Venlo dit verhaal wordt verteld. In ut Stedje van Lol en Plezeer huist namelijk Nederlands oudste Vastelaovendvereniging: Jocus, opgericht in 1842. De eerste verhalen over het vieren van dit volksfeest gaan al terug tot de 14e en 15e eeuw. Maar waarom juist de 11e van de 11e als start van dit ludieke vijfde seizoen? Is elf inderdaad het getal van de zotten, dwazen of narren? Om tot de echte essentie van deze datum door te dringen, vertelt Cultuurhistoricus en Carnavaloog Theo Fransen over de oorsprong van het getal en de datum.
Theo Fransen | Foto: Leon Vrijdag
Het getal elf
Fransen deed in het verleden veel onderzoek naar de tradities en oorsprong van de Vastelaovend. “Hebben mensen er überhaupt wel eens bij stil gestaan wat er eerder was? Het getal of de datum 11 van 11? Laat ik duidelijk zijn; het getal elf deugde niet. Daarom is de zwaarste sanctie bij het voetbal een elf meter. Op middeleeuwse schilderijen komt nog wel eens een klok voor waarop de wijzer – heel vroeger hadden klokken maar één wijzer- naar de elf wees. Dat betekende, wie niet snel zijn leven betert, is verloren. Sinds de klok twee wijzers heeft zeggen we: het is vijf voor 12. Het woord elf betekent trouwens letterlijk een nodeloos restje boven tien en eentje minder dan 12; alweer zo’n volmaakt getal.” Maar daarover later meer.
De nar
Het is dus duidelijk dat elf niet stond voor speels of ludieks. Maar 11 wordt toch het getal van de nar genoemd en dat is iemand waar mensen om moeten lachen? “Tegenwoordig wel, maar vroeger zeker niet. In oude Latijnse psalmenboeken staat vaak een nar getekend in de letter D. Daarmee begon dan de regel Dixit insipiens: Non est deus. De nar zei: God bestaat niet. Hij was dus een godloochenaar en bepaald geen clownesk figuur. Nee, hij werd eerder vereenzelvigd met de duivel. Pas eeuwen later zou een meer zelfbewust Christendom hem als een onnozele domoor gaan zien, want zelfs de duivel loochende God niet. Daarmee veranderde het karakter van de duivelse nar in de domme, ludieke nar. Het is bovendien een ijdel heerschap die maar al te graag naar zichzelf in de narrenspiegel keek. Een voorwerp dat hij bij zich droeg.
Het getal twaalf
Het getal elf komt dus na tien, maar ook voor het cijfer twaalf. En laat ook juist dit getal als een volmaakt getal worden gezien. Wat te denken van de twaalf apostelen? Of de twaalf Artikelen van het geloof? Fransen weet dat de Bijbel vol zit met aanduidingen over het getal elf. Na het verraad van Jezus door Judas bleven elf apostelen over. Paniek! Hoe nu verder? Dit aantal deugde niet. Tien is dus het volmaakte getal. Twaalf het heilige getal. Van duivel naar nar, van aanvankelijk negatief naar positief. De nar als ludiek personage, die ons soms ook nog spottend de waarheid vertelt. En wanneer deed hij dat bij voorkeur en bij uitstek? Juist! Met Vastelaovend.
Elf november
Maar nu de datum elf van elf. Waarom deze datum? Volgens Fransen zijn daarvoor meerdere redenen aan te wijzen. Fransen: “Elf november was in het verleden de dag die als het einde van het boerenjaar werd beschouwd; het graan zat in de schuren en de wijn in de vaten. De pacht en de belastingen moesten betaald worden en de knechten kregen hun geld. Was de balans positief dan gaf dit alle aanleiding om het ervan te nemen; om even stoom af te blazen. Was het resultaat negatief – omdat men niet goed geboerd had of de oogst te weinig had opgeleverd – dan werd toch gefeest. Al was het maar om de ellende verdrinken. Na deze dag van vieren, volgde in de beginperiode van het Christendom een vastenperiode van 40 dagen. Van 12 november tot Driekoningen. Ja, dat zijn meer dan 40 dagen, maar vasten was niet nodig op zaterdag en zondag.”
Sint Maarten
Er is echter nog een reden waarom de Elfde van de Elfde een bijzondere datum zou worden. Elf November is immers de feestdag van één van de meest prominente heiligen: Sint Maarten. Ook dit is volgens Fransen een belangrijk deel van de historie.Fransen: “Al die hiervoor genoemde feesten vonden op zijn heiligendag plaats. Bovendien liepen mensen met brandende fakkels en flambouwen rond en stak men troshopen in brand.”
Kleine Vastenavond
Ook hier dringt zich weer de vraag op: Is de elfde een bijzondere datum omdat Sint Martinus een belangrijke heilige was of is het juist omgekeerd? Is Sint Maarten een belangrijke heilige geworden omdat hem de elfde November als feestdag is toegekend? “Die vraag is niet zo irreëel,” zo laat Fransen weten. “Sint Maarten is niet op de elfde gestorven, maar op de achtste. Hoe dan ook; de elfde van de elfde leek dus in tal van opzichten op de laatste dag voor de vasten; het was een kleine Vastenavond en werd soms ook zo genoemd. Dit doet vermoeden dat het getal elf in de datum minstens voor een deel een bijzonder getal werd, omdat de datum bijzonder was.”
Kip of het ei
Maar wat er nu eerder was? Voor Theo Fransen blijft het een discussie over de kip en het ei. “Ik houd me al meer dan vijftig jaar bezig met onderzoek naar carnaval. Feit is dat de viering van de elfde van de elfde pas veel later is ontstaan. Tot dusver ben ik er niet in geslaagd te achterhalen wanneer. Er wordt wel beweerd dat er al sprake geweest zou zijn van het vieren van de elfde van de elfde in Keulen voordat daar in 1823 de georganiseerde carnaval opkwam. De bewijsvoering is echter flinterdun en tal van gezaghebbende publicaties gaan er totaal niet op in. De stad Keulen kent overigens geen traditie met inschieten. Het ceremonieel daar heet aftellen. Het gebeurt sinds 1967 door het Willy Ostermann Gesellschaft. Het maakt deel uit van een uren durende openlucht zitting met tienduizenden aanwezigen. Overigens was er in 1823 al sprake van een zitting in Keulen op de elfde van de elfde.”
Morgen het tweede deel van dit drieluik. Hierin wordt gekeken naar het ontstaan de activiteiten rondom de elfde november. Hoe is dit feest in Venlo ontstaan en gegroeid? Hoe vierde Venlo in de 19e en 20e eeuw de elfde van de elfde? En hoe heeft zich dit ontwikkeld tot het feest zoals we dat anno 2019 kennen?
Dit artikel dateert uit 2014 en was toen te lezen op Venloos Verleden.
